12 Eylül 2020 günü tüm Türkiye, Ankara’nın Polatlı ilçesinde başlayan ve neredeyse tüm Ankara’yı etkisi altına alan toz fırtınası görüntülerini konuştu. Kuvvetli rüzgarları da beraberinde getiren toz fırtınası, gün ortasında gece yarısı gibi zifiri bir karanlık oluştururken, görüş de neredeyse sıfıra indi. Ortaya korkunç görüntüler çıktı.
Toz fırtınaları havacılık için de önemli bir tehlike arz ediyor. Görüşü büyük ölçüde azaltmakla kalmayan toz fırtınaları, aynı zamanda seyir halindeki bir uçağı ciddi şekilde etkileyebilecek çok güçlü rüzgarlar da oluşturuyor. Gökyüzünü kaplayan tozların yutulmasıyla, motorların da ciddi hasar görme ihtimalleri var.
26 Mayıs 2011’de Hindistan’ın Delhi kenti yakınlarında bir hava ambulansının düşmesinin, toz fırtınasıyla ilişkili kuvvetli rüzgarlar olduğu biliniyor.
Pilatus PC-12 tipi turboprop bir hafif iş jetinin, bir yerleşim yerine düştüğü; uçaktaki yedi ve yerdeki üç kişinin hayatını kaybettiği olayda da yetkililer, uçağın bir “hava duvarına” çarptığını ve “kuvvetli rüzgarlar nedeniyle hareket edemediğini” ortaya koydu. Kaza anında, havaalanında rüzgarların saatte 40 mil hıza ulaştığı rapor edildi.
Dev yolcu uçakları da bu tip fırtınalarda zorluklarla karşılaşabiliyor. 11 Mart 2005’te British Mediterranean Airways’e ait Airbus A321-200, Sudan’ın başkenti Hartum Havalimanı’na inmeye çalışırken toz fırtınasıyla karşılaştı. İki kez pistin pas geçilmesinin ardından üçüncü yaklaşım denendi. Bu yaklaşım, uçak alçalırken piste yaklaştıkça çok da hızlı şekilde irtifa kaybetmesi nedeniyle oldukça kararsız bir hale geldi. Kabul edilebilir minimum değerlerinin altında görüş durumunda, pilot bir tur daha attı. Uçak, iniş takımları toplanmadan önce yerden sadece 121 ft (37 m) yüksekteydi. Olay kayıtlara ciddi bir vaka (serious incident) olarak geçirildi. Üç yıl sonra aynı havaalanında, Sudan Airways’e ait bir Airbus, toz fırtınasına esnasında inerken düştü. Yirmi sekiz kişi hayatını kaybetti.
Toz fırtınaları ve benzeri durumlarda, havalimanlarında yer hizmetleri operasyonları durdurulabilir. Açık havada çalışanlar için, işlerini yapmak neredeyse imkansız hale gelir. Fırtınanın sona erdiğinde ise yeni bir süreç başlar. Temizlik! Tıpkı kar fırtınasında olduğu gibi, fırtınaya neden olan kum ya da toz, uçuş emniyetini riske atmamak için pistlerden ve diğer kritik alanlardan tamamen temizlenmelidir.
Toz Fırtınası ve Kum Fırtınası Farklı!
Rüzgar veya yatay hava hareketi, basınç farklılıklarının sonucudur. Hava, yüksek basınçtan alçak basınca geçmeye çalışır. Basınç farkı ne kadar büyükse rüzgarlar o kadar güçlüdür. Toz fırtınaları ve kum fırtınaları birbirinden farklıdır. Kum fırtınaları yalnızca havada gerçek kum olduğunda meydana gelir ve bu nedenle genellikle dünyanın kumlu çöl bölgeleri ve bunların yakın çevresine gerçekleşir.
İlgili Haber | Volkanik Küller Uçaklara Nasıl Zarar Veriyor?
Kum taneleri tozdan daha büyük ve daha ağırdır. Genellikle toz kadar yüksek irtifaya ulaşamaz. Toz fırtınaları ise atmosferde binlerce feet irtifaya kadar daha küçük toprak parçacıklarının taşındığı olaylardır. Toz fırtınaları, kum fırtınalarından çok daha yaygındır. Kurak bölgelerde görülürler, ancak toprak kuru olduğu sürece başka bölgelerde ve diğer toprak türlerinde de meydana gelebilir. Kuraklık koşulları toz fırtınaları için genellikle bir ön koşuldur.
Gevşek, kuru toprağın yanı sıra, toz fırtınası oluşumu için önemli ölçüde rüzgar gereklidir. Yüzeydeki tozu havaya karıştırmak ve ardından önemli bir süre asılı tutmak için kuvvetli rüzgarlara ihtiyaç vardır. Rüzgar elbette toz parçacıklarını taşıyacak ve toz fırtınasını yatay yönde de hareket ettirecektir. Atmosferik dengesizlik de bu tip fırtınaların oluşmasında önemli bir rol oynayabilir. Daha fazla kararsızlık, daha fazla dikey karıştırma meydana getirebilir. Tozun 20.000 ft kadar yükseklere taşınmasına izin verebilen bu dikey karışımdır.
Toz Fırtınaları Neden Oluşur?
Tahmin edilebileceği üzere, dünyanın kurak ve çöl bölgeleri ile yakın çevrelerinde toz fırtınaları yaygındır. Bitki örtüsünün olmaması toprağı açıkta bırakır ve yüzeye yakın rüzgarı yavaşlatacak hiçbir şey yoktur. Daha nemli iklimler toz fırtınalarından etkilenmez. Kuraklıklar toprağın üst yüzeyini kurutabilir ve onları patlamaya hazır hale getirebilir. Kuvvetli rüzgarlarla ilişkili ancak yağışsız bir hava sistemi, önemli ölçüde toz üflemesine neden olabilir.
Toz fırtınalarıyla ilişkili kuvvetli rüzgarlar, çeşitli hava sistemleri tarafından üretilir. Genellikle konvektiftirler. Gök gürültülü fırtınalardan gelen kuvvetli hava akımları toz fırtınalarının çoğunu üretir. Bazen fırtınadan gelen yağış yüzeye ulaşmadan önce kuru havada buharlaşır. Sadece kuvvetli rüzgarlar yere ulaşır. Yağmur, ana konvektif duvarın altından yere ulaşsa bile, fırtınanın alt kısımlarından gelen akış, ana fırtınanın çok ilerisine yayılmaına neden olur. Dışarı akış sınırı veya fırtına cephesi, toz fırtınasının hücum kenarı olur. Zamanla yağmur tozu çamura çevirebilir.
Toz Fırtınaları Tahmin Edilemez!
Konvektif toz fırtınaları önceden tahmin edilemez ve bu onları son derece tehlikeli hale getirir. Ağustos 2000’de, bir Bellanca 17-30 tek motorlu uçak Arizona’nın Scottsdale kasabası yakınlarında dağa çarptı ve uçaktaki iki kişi yaşamını yitirdi. Duruma, gök gürültülü fırtınanın neden olduğu bir toz fırtınası neden olmuştu.
Meteorologların yapabileceği en iyi tahmin, koşullar konvektif gelişmeyi desteklediğinde insanları uyarmak olabilir. Konvektif hücrelerin tam olarak nerede gelişeceğini ve bir toz fırtınası oluşturup oluşturmayacağını bilmek ise imkansızdır. Konvektif toz fırtınaları oldukça küçüktür – genellikle onlarca kilometre genişliğe yayılmış durumdadırlar.
Daha kutuplu kurak bölgelerde ve orta enlemlerdeki daha kuru alanlarda, toz fırtınaları üreten kuvvetli rüzgarlar genellikle daha büyük hava sistemleriyle ilişkilendirilir.
